Theunissen, Baaten en de dingen
Foto Dominique Panhuysen, werk: The Double or the Real Object of Mind, installatie in atelier van Marianne
Interview: Louise Schouwenberg
“Het idee dat de dingen om ons heen macht hebben en controle over ons uitoefenen heeft mij altijd gefascineerd”, zegt Marianne Theunissen. “Dat roept bij mij bijvoorbeeld de vraag op in hoeverre dat geldt voor je lichaam of voor je geest ”. “Je kunt je voorstellen dat je versmelt met de dingen”, voegt Chris Baaten daaraan toe. “en je tegelijk afvragen of de dingen je als mens reduceren tot een onderdeel van het ding, of gewoon tot een kleiner mens”.
Ik heb een gesprek met Marianne Theunissen (1960) en Chris Baaten (1954), die beiden wonen en werken in Tetterode (Marianne gebouw Da Costakade, Chris gebouw Bilderdijkstraat). De directe aanleiding voor ons gesprek is de afronding van een installatie die is geïnspireerd op de geschiedenis van de Mir, een Russisch ruimtestation. De kunstenaars werken al jaren aan het project dat inmiddels uit diverse onderdelen bestaat, waaronder films, foto’s, objecten en diverse installaties. De meest recente installatie zou in april gepresenteerd worden in een museum in Wenen, maar die expositie werd onlangs afgezegd. Dat weerhield hen er niet van om verder te bouwen. Begin februari is de installatie zo goed als af en dat lijkt een goed moment om eens dieper in te gaan op de samenwerking tussen beiden. Aanvankelijk willen ze niet dat de tekst verraadt wie van hen aan het woord is, ze spreken immers met één mond. Ik haal ze toch uit elkaar, in de wetenschap dat ons gesprek overduidelijk laat zien hoezeer zij het met elkaar eens zijn… vrijwel altijd.
Louise Schouwenberg (LS) in gesprek met Marianne Theunissen (MT) en Chris Baaten (CB), 8 februari 2022:
MT
Ruimtestations zijn in zichzelf gekeerde werelden, waarin mensen en dingen dicht op elkaar leven. Het eerste bewoonde ruimtestation was de Russische Mir dat tussen 1986 en 2001 om de aarde cirkelde en tot 1999 permanent bewoond werd door bemanningsleden die elkaar afwisselden. In zo’n wereld kun je je voorstellen dat er vreemde emoties en situaties ontstaan.
LS
Op het internet lees ik dat de Russen op zeker moment hadden bedacht dat ze de Mir konden inzetten als televisiestation, maar dat plan ging niet door omdat het toestel gebreken ging vertonen. Hij werd teruggehaald en toen hij eenmaal in de dampkring om de aarde belandde spatte het hele gevaarte volgens plan uit elkaar. De brokstukken vielen in de Grote Oceaan. Als ik naar jullie installatie kijk vermoed ik dat het exploderen van het ruimteschip veel inspiratie opleverde.
MT
De Russen hebben interessante pogingen ondernomen om de Mir te verduurzamen en toen dat mislukte werd het ruimtestation teruggehaald naar de aarde, waar het explodeerde. Maar het uitgangspunt voor ons project ‘The Double or the Real Object of Mind’ is een andere gebeurtenis. Terwijl het ruimteschip nog om de aarde cirkelde wilde de bemanning op zeker moment een shuttle vol afval terugsturen naar de aarde. Maar de shuttle vloog terug naar het moederschip waar het keihard tegenaan knalde. De Mir werd dus door zijn eigen rotzooi ingehaald, een waanzinnig idee!
CB
Al die stukken afval zweven nu ergens rond in de ruimte. Feitelijk zijn álle aspecten van het ruimteschip fascinerend. Kosmonaut Valeri Poljakov verbleef bijvoorbeeld 437 dagen in de Mir, stel je voor hoe dat is geweest! In benauwde kleine ruimtes volgepropt met praktische apparaten, huishoudelijke spullen en afval.
MT
Bemanningsleden die veel te lang in de ruimte bleven. Ze waren constant in nauw contact met dingen en een deel van die dingen zweefde telkens door het ruim. Die mensen moesten zich voortdurend aanpassen en uitkijken om niet te worden geraakt door een tandenborstel of een los snoertje.
CB
Dat zie je ook in de science fiction film Solaris van Andrej Tarkovski. Het plot van de film draait om een ruimteschip dat om een mysterieuze oceaanplaneet cirkelt, Solaris genaamd. Solaris kan nogal veel, zo is die planeet in staat om de onbewuste angsten en herinneringen van mensen op te roepen en die te materialiseren. Een psycholoog die het ruimteschip bezoekt ontmoet hier zijn gestorven vrouw. Mensen gaan hallucineren, en weten niet meer wat echt is, herinnering en realiteit raken verweven met elkaar. Iets soortgelijks gebeurt er ook in een psychose. Voor de film in ‘The Double or the Real Object of Mind’ hebben wij de geschiedenis van de Mir als uitgangspunt genomen en voor de vormgeving van de objecten in de film hebben we vooral naar Solaris gekeken. De objecten die je hier voor je ziet, in het atelier, zijn geïnspireerd op huishoudelijke voorwerpen; die zijn van een andere orde.
stills uit Film: The Double or the Real Object of Mind, Theunissen & Baaten
MT
In ons project worden herinneringen niet fysiek gemaakt zoals in Solaris, maar er vindt wel een verwisseling plaats tussen mensen en dingen. Het gaat in de film vooral om waar ze naar kijken: terwijl de protagonisten de ruimte zouden moeten bestuderen gaan ze zich steeds meer focussen op details, vanuit de kosmos naar de microkosmos, ze raken gebiologeerd door voorwerpen en menselijke onderdelen. Zo wordt een voetzool een schijnwerper die recht in de ogen van de een schijnt of een badhanddoek wordt de beste vriend van de ander. In onze installatie met keramische objecten ontbreken mensen, maar je voelt hun aanwezigheid in hoe ze op elkaar reageren.
LS
De meeste ontwerpers beseffen dat de producten die ze maken bepaalde relaties en leefwijzen mogelijk maken. Meubels dicteren hoe we ons gedragen. In tal van projecten die jullie in de afgelopen jaren realiseerden, waaronder veel films, ontstaan absurdistische situaties waarin jullie twee curieuze relaties aangaan met gebruiksvoorwerpen en meubels. Voor deze laatste installatie hebben jullie abstracte vormen gemaakt, maar er zitten opvallende details in, randjes, openingen, stukken herkenbare voorwerpen. Hebben jullie bewust referenties naar banale gebruiksvoorwerpen ingebouwd?
MT
Absoluut. Je ziet bijvoorbeeld vazen en boeken, waarvan sommigen met elkaar zijn versmolten, maar je weet niet waardoor dat is veroorzaakt. Wat je als toeschouwer ook kunt herkennen is het idee dat er lucht uit de vormen is gezogen waardoor ze ingedeukt zijn. De dingen lijken in nauw contact te zijn geweest met elkaar of met andere lichamen, in een intieme relatie. Ze ademen als het ware, halen zuurstof uit hun omgeving, en ze blazen die zuurstof ook weer uit. Er zit iets destructiefs in de installatie.
foto: Dominique Panhuysen
CB
Ons project is ontstaan vanuit het idee dat er iets mis kan gaan binnen een intieme relatie met voorwerpen, zowel in materiële als psychologische zin. Verspreid over onze installatie zie je flarden van kapotte dingen die verwijzen naar een ramp. Het is een soort crash landschap, een Dystopie waar de lucht uit is weggezogen.
LS
Het geheel oogt inderdaad als een rampenplek, maar ook als een constructiewerkplaats. Als toeschouwer krijg je de indruk dat er iets is gebeurd.
Susan Sontag heeft fotografie beschreven als momentum waarin een ervaring is gevangen. Een foto wekt de indruk dat er iets heeft plaatsgevonden vóórdat de fotograaf het moment bevroor, en er iets gaat plaatsvinden nádat de foto is genomen. De foto vangt een moment tussen gebeurtenissen. Die indruk wekt jullie installatie ook. Het is een soort stilleven, een gigantisch stilleven, en als toeschouwer krijg je de indruk dat dit slechts een momentopname tussen gebeurtenissen is.
CB
Je krijgt het gevoel dat je getuige bent van iets belangrijks, en dat gevoel wordt versterkt door de esthetiek en door de nadrukkelijkheid en precisie waarmee de onderdelen zijn gemaakt. Die precisie en detaillering geldt uiteraard voor de keramische objecten, maar ook voor de film en de zilveren tekeningen op de muur, die verwijzen naar radars en naar de contourlijnen van een ruimtestation. Ik vind het belangrijk dat de toeschouwer die precisie onmiddellijk ervaart, ook al weet hij niet hoe de verschillende onderdelen gemaakt zijn. Door die aandacht voor details kun je mensen ook nieuwsgierig maken naar hoe wij op deze vormen zijn gekomen. Althans, zo werkt het vaak bij mijzelf. Als ik een kunstwerk voor het eerst zie wil ik eerst geraakt worden door iets bijzonders in dat werk.
MT
Ik hoop ook dat mensen in eerste instantie aangenaam verrast worden door de esthetiek. Door de lichte pastelkleuren lijkt de installatie voor mij op een soort slaapkamer setting. Alles is licht, alle voorwerpen liggen. Dat heeft ook te maken met lucht, en ademen, met het gevoel dat mensen zich proberen op te richten en dat dat niet lukt. En hopelijk ga je pas ná die eerste indruk allerlei verwijzingen en relaties herkennen.
LS
Zijn er buiten Solaris andere inspiratiebronnen?
CB
Aanvankelijk dachten wij bij de keramische vormen ook aan Ayurvedische massage. De masseur masseert als het ware deuken in lichamen. Die verwijzing is weer verdwenen in de loop van het proces.
MT
Dat met opzet indeuken van lichamen en zachte vormen herken je nog wel aan de Droni’s (zie foto). Ze hebben met de keramische vormen te maken, want die passen perfect en super esthetisch in de platen, maar uiteindelijk is dat een ander project geworden. Voor deze installatie overheerst het idee dat er lucht uit de vormen is gezogen. Ze zien eruit alsof ze aangeraakt zijn, niet alleen door vingers maar door verschillende lichaamsdelen, zoals een knie of een mond. Het zijn lege objecten, maar je voelt dat er leven in zat. Tegelijkertijd lijken de vormen op menselijke of dierlijke botten. Er zijn overal verwijzingen naar lichamen, naar lucht, naar adem. De opvallende gaten in de keramische vormen dragen die verwijzingen ook, als een soort grote neusgaten.
werk: Droni's + Dress, Theunissen& Baaten
LS
Jullie hebben verschillende films en verschillende objecten en installaties gemaakt die allemaal onderdeel zijn van ‘The Double or the Real Object of Mind’. Het project continueert?
CB
Ja het project gaat door. Op dit moment werken we aan een uitbreiding van de serie platte schuimvormen waarin je een jurk of hoed kan herkennen. Die vormen gaan straks ook een plek in de installatie krijgen. We hebben nu deze opstelling gemaakt, maar daar zijn andere opstellingen aan voorafgegaan. Soms belichten we het ene aspect, soms het andere. Als we naast de objecten ook de film laten zien, betrekken we er vooral het psychologische deel van het verhaal in en laten zien hoe relaties tussen mensen en dingen verstoord raken. Op de foto’s valt een proefopstelling in Marianne’s atelier te zien, je ziet dus maar een klein deel. Idealiter zouden we alles tegelijkertijd tonen, maar dan heb je een gigantisch grote ruimte nodig. Als je alleen de keramische objecten en de tekening ziet, zie je maar een deel van het geheel, maar wel een deel dat op verschillende niveaus hetzelfde verhaal vertelt.
LS
Hoe meer je van het hele project laat zien, hoe beter de toeschouwer zal begrijpen wat jullie met dit project beogen, vermoed ik. Het mysterie ontvouwt zich langzaam maar zeker. Vinden jullie het belangrijk dat het publiek het hele achtergrondverhaal kent?
CB
Zelf vind ik het altijd fijn als je als toeschouwer aan de haal kunt gaan met een verhaal. Je wordt gelijk door iets geraakt in een werk, en daarna ga je op zoek naar andere betekenislagen en je voelt je vrij die zelf te vinden of te bedenken. Ik ben soms benieuwd naar de achtergrond van een kunstwerk, maar meestal voegen teksten weinig toe aan wat er toch al te zien is. Mensen zijn visueel actief en ik hoop dat ze in onze installatie iets zien waar ze zelf een verhaal van kunnen maken.
LS
Misschien hoeven toeschouwers niet alles te begrijpen. Jullie weten zelf welke betekenissen jullie allemaal hebben verwerkt, maar vallen die allemaal te vatten door bezoekers? Herkent een toeschouwer bijvoorbeeld de inherente betekenissen die schuilen in een materiaal als keramiek? De klei gaat van zacht en vloeibaar naar een gedroogde, steviger toestand, waardoor de vormen behoorlijk krimpen, en uiteindelijk wordt de klei gebakken, waardoor de vormen nóg meer krimpen en transformeren tot keiharde objecten. Gedurende het hele proces blijven de vormen kwetsbaar. Er kan telkens van alles misgaan. Zodra de objecten uit de oven komen kunnen ze de eeuwigheid aan, toch blijven ze ook in die staat uitermate kwetsbaar. Stoot een keramisch object om en het valt in gruzelementen. Hebben jullie de betekenis die inherent in keramiek schuilt bewust gebruikt?
MT
Er kan sprake zijn van een breuk of van een ongeluk. In ieder geval voel je de kans dat de vormen elk moment kunnen exploderen of imploderen, die kwetsbaarheid is inderdaad onlosmakelijk verbonden met keramiek. De oorspronkelijke zachtheid en de vloeibaarheid van de gietklei blijf je ook in het eindresultaat zien. De naden verwijzen daar bijvoorbeeld naar. Toen de klei nog zacht was hebben we er van alles mee gedaan, opduwen, blazen, en we hebben letterlijk geprobeerd de lucht weg te zuigen.
LS
Dit is een samenwerkingsproject waar jullie al lang aan werken en blijven werken. Wanneer startte jullie samenwerking?
MT
Onze samenwerking startte in 2006 met ‘The Agony of a Table’. Die film ging over twee mensen die in drie verschillende ruimtes een menselijke decoratie willen vormen voor het meubilair. Tegelijkertijd zijn de twee samengesmolten tot een nieuwe entiteit, iets tussen mens en dier in, een soort onbeholpen centaurs die grote problemen hebben hun weg te vinden tussen het meubilair. De film ‘Biosonic Furniture Training’ ging over een zogenaamde training waarin meubels aan mensen leren hoe ze zich moeten gedragen.
The Agony of a Table and Two People Biosonic Furniture Training
LS
Met hilarische gevolgen. Hoe vaak ik die films ook al heb gezien, telkens opnieuw moet ik er vreselijk om lachen. Ze nodigen uit om ook eens vrijer te gaan acteren met mijn eigen meubilair. Jullie werk doet mensen totaal anders kijken naar de dagelijkse werkelijkheid, wat ik persoonlijk dé essentie acht van goede kunst. Sommige kwaliteiten in jullie samenwerkingsprojecten zie ik ook in het werk dat jullie los van elkaar maken. Zijn jullie gaan samenwerken omdat er al raakvlakken waren?
CB
Weet ik eigenlijk niet. Het ontstond vrij spontaan. We houden allebei enorm van bewegen, van dansen, en toen ontstond al snel het idee om daar een film mee te maken.
MT
Vervolgens ging er een jaar overheen voordat we aan een volgend project begonnen. We besteden allebei meer tijd aan ons eigen werk. Bij mij zijn dat tekeningen, films, teksten ook, en performances. Bij Chris zijn het vooral tekeningen en beeldhouwwerken.
foto: Marianne Theunissen werk: The Agony of a Table, expositie van gezamenlijk werk, Theunissen & Baaten
CB
Ik heb in mijn leven verschillende dingen gedaan, veel samengewerkt met anderen, ook met autistische kinderen waaraan ik les heb gegeven. Het is heel fysiek wat ik doe, in de uitwerking, in het materiaal. Ik vind het altijd belangrijk dat je het maakproces blijft zien in het uiteindelijke resultaat.
MT
Ik had wel vaak de wens om ook driedimensionaal te werken maar wist totaal niet hoe je dat doet. Zie de ramen in mijn atelier die ik zelf met plakband heb vastgemaakt. In mijn eentje lukt het me niet om iets stevigs te maken.
CB
Toch is er geen sprake van een rolverdeling tussen ons, we maken alles samen. Ik maak meestal de constructies, regel het voorwerk, maar vervolgens boetseren we samen de vormen en stellen we samen de combinaties samen.
LS
Zijn jullie harmonieus of conflictueus in jullie samenwerking?
CB
Beide.
MT
We zijn conflictueus over hóe we moeten samenwerken, maar heel harmonieus als het gaat om de uitdrukking die we aan iets willen geven. Wonderbaarlijk, maar het is zo.
CB
We zijn het doorgaans eens met elkaar. Dat betekent overigens niet dat we trots zijn op alles wat we gemaakt hebben. We kunnen ook goed kritisch naar ons eigen werk kijken.
MT
Ik vind altijd mijn eigen eten heel lekker en mijn eigen beelden heel mooi.
LS
En bezoekers vinden dat eten ook altijd ‘heel lekker’?
MT
Haha.
CB
We inspireren elkaar en dat gaat feitelijk vlekkeloos. Maar we hebben wel een belangrijk manco, we zijn beiden bijzonder slecht in het promoten van ons werk, je ziet ons niet op de openingen van tentoonstellingen. Daarin hebben we elkaar duidelijk niet gevonden, althans, daarin vullen we elkaar niet positief aan. Wij kunnen totaal niet netwerken.
foto: Dominique Panhuysen