Van Rode Tetter naar WWPT
Tetterode is een groot gebouwencomplex in Amsterdam Oud-West en tegelijk een stad in het klein. Het complex is bijzonder wegens zijn architectonische, stedenbouwkundige, historische en iconische waarde, en ook omdat het een van de eerste en grootste tot woonwerkpand getransformeerde gebouwen in Nederland is. Het wordt collectief beheerd door een vereniging die ruim honderdvijftig huurders telt met daarnaast een even groot aantal kinderen, partners, medehuurders en medewerkers die er slapen, werken, praten, elkaar ontmoeten, plannen maken, dingen repareren of aanbrengen in het pand, discussiëren, experimenteren en langs en door elkaar heen lopen. Dit gaat dag en nacht door; vandaar ook dat Tetterode meer op een stad in het klein dan op een dorp lijkt. Deze mini-samenleving van mensen is met de gebouwen vergroeid tot een organisme dat zichzelf in stand houdt en voortdurend vernieuwt.
Het gebouwencomplex kwam in 1981 leeg te staan nadat de oorspronkelijke eigenaar, de firma Lettergieterij Amsterdam voorheen N. Tetterode wegtrok uit het centrum van de stad. Een groep buurtbewoners en een kleine activistische groep krakers hebben het gebouwencomplex toen bezet en uit de handen van gretige speculanten en de sloop gered. Vanaf 1982 is een grotere groep mensen er gaan bouwen, wonen en werken. Het complex wordt sinds die tijd Tetterode genoemd.
Sinds 1986 heeft woonwerkpand Tetterode een huurcontract met woningcorporatie Het Oosten, inmiddels Stadgenoot. Dit contract is een cascocontract, dat wil zeggen dat Stadgenoot verantwoordelijk is voor het onderhoud van het casco en de huurders voor de binnenkant. De leden van de huurdersvereniging hadden in 1986 al flink geïnvesteerd in het gebouwencomplex en hadden toentertijd al ruim honderd nieuwe woningen en bedrijfsruimtes gebouwd. Dat zijn er nu honderdzestig.
Tetterode bleek als gebouwencomplex multi-inzetbaar en bood een inspiratiebron voor steeds nieuwe functies. De woningen, bedrijfsruimtes en ateliers veranderden door de jaren heen en worden nog steeds veranderd en verbeterd, afhankelijk van nieuwe inzichten en behoeftes. Soms worden bestaande ruimtes afgebroken en nieuwe bijgebouwd. Op de begane grond bevinden zich voornamelijk bedrijven; de hoge ruimtes met dito ramen op de verdieping daarboven zijn zeer geschikt als ateliers en in de grote variatie aan kleine en grote ruimtes daartussen wonen, verspreid door het hele gebouw, woongroepen, families, stelletjes en individuen.
De panden van het Tetterode complex
Het gebouw Tetterode tussen de Bilderdijkstraat en de Da Costakade in het Amsterdamse stadsdeel (Oud) West is in zijn huidige vorm tot stand gekomen tussen 1901 en 2013. In de periode 1901-1962 breidde het bedrijf, de Lettergieterij Amsterdam voorheen firma N. Tetterode (LA), zijn fabriek en werkplaatsen gestaag uit door het verwerven van belendende panden en verbouwingen. Aldus ontstond een complex van verschillende bouwstijlen en uiteenlopende bouwmaterialen (houtbouw, baksteen, beton, glas en staal). De LA was bijna 50 jaar gevestigd aan de Bloemgracht, maar verhuisde wegens ruimtegebrek in 1903 naar een nieuw gebouwd fabriekspand in Jugendstil aan de Bilderdijkstraat van architect J.W.F. Hartkamp. De LA groeide razendsnel. Nadat eerst een extra etage op het bouwdeel aan de Bilderdijkstraat was aangebracht, bouwde Hartkamp in 1912-1914 een nog hogere fabrieksvleugel in de stijl van de Delftse school aan de Da Costakade 158-164. Rond 1920 werd aan de Bilderdijkstraat de belendende melkfabriek en -salon (een zogenaamde kattenkroeg) Holland opgekocht voor uitbreiding op de begane grond van de kantoortuin. In de bovenwoningen werden werknemers van de lettergieterij gehuisvest.
In 1914 richtte de Lettergieterij Amsterdam op de begane grond van het bouwdeel aan de Da Costakade een typografische bibliotheek in, waarvan het interieur ontworpen is door architect K.P.C. De Bazel (die ook het interieur van de directiekamers aan de Bilderdijkstraat heeft ontworpen). De bibliotheek bevatte voornamelijk literatuur over papier, druk- en bindtechnieken en natuurlijk alles wat met de letter en met de grafische vormgeving te maken had. Er was een schat aan boeken, tijdschriften, portretten, prenten en letterproeven in de bibliotheek opgeslagen; alle aspecten van het grafische bedrijf werden er belicht. Letterontwerper, kunstenaar en graficus S.H. de Roos heeft een blijvend stempel op deze verzameling gedrukt, die in 1971 is verkocht aan de Bijzondere Collecties van de Universiteit van Amsterdam (Oude Turfmarkt 129). Het interieur is herplaatst in de Oude Lutherse Kerk, Spui 411. In 2012 vierden we met de manifestatie Type and Charachter de honderdste verjaardag van de Hollandse Mediaeval, het beroemde lettertype dat Sjoerd de Roos in dienst van de lettergieterij ontwierp.
In 1940 maken B. Merkelbach en Ch. Karsten een ontwerp voor een nieuw te bouwen deel van het complex aan de Da Costakade. De begane grond en het entresol waren toen al gerealiseerd door architect Jan Frederik Van Erven Dorens. Door het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog worden de bovenste etages pas tien jaar later voltooid. Deze laatste uitbreiding kreeg een gevel van glas en staal en is in Amsterdam een van de weinige voorbeelden van het Nieuwe Bouwen. Merkelbach werd in 1961 stadsarchitect van Amsterdam en de architectuurprijs van de stad Amsterdam is naar hem vernoemd. Boven op het gebouw werd in 1951 een nieuwe kantine voor het personeel gebouwd, en in 1962 volgde boven op de ‘oudbouw’ aan de Da Costakade de directiekantine.
Architectuur
Het Tetterode-complex bestaat uit drie monumentale bouwdelen.
- De Hartkampgebouwen tussen Bilderdijkstraat en Da Costakade. Gebouwd in drie fasen: in 1903 het eerste deel in Jugendstil, het tweede deel is een tweede verdieping op hetzelfde gebouw. Het bouwdeel Da Costa is tussen 1912–1914 gebouwd in de stijl van de Delftse school.
- De Melkfabriek aan de Bilderdijkstraat, toegevoegd omtrent 1920.
- Het Merkelbachgebouw (1938–1948) aan de Da Costakade, met een glas-staalgevel. Een bijzonder voorbeeld van het Nieuwe Bouwen. Twee loopbruggen verbinden de verschillende gebouwen.
Zie voor een bouwkundige beschrijving van het complex:
Levend erfgoed
Hoewel de krakers van het eerste uur voornamelijk geïnteresseerd waren in politieke doelen en in het creëren van woonruimte, is duurzaamheid een belangrijk pluspunt in het hergebruik van oude gebouwen als Tetterode. Daarnaast is door het voortbestaan van Tetterode een deel van de culturele historie van Amsterdam bewaard gebleven: de gebouwen herinneren aan een specifieke arbeiderscultuur en geven uitdrukking aan veranderende inzichten en idealen op architectonisch en stedenbouwkundig gebied. Tetterode is tegenwoordig dan ook een rijksmonument.
